Vincent van Gogh: De Schilderijen (Twee Stoelen)

Achtergrond

De twee schilderijen met de stoelen van Vincent en Gauguin behoren tot de meest geanalyseerde werken van Van Gogh. Dr. Jan Hulsker zei: "Er zijn weinig schilderijen van Vincent waarover in later tijd zo veel is geschreven."¹. Deze twee schilderijen hebben veel aandacht getrokken door de symbolische interpretaties van het onderwerp. Van Gogh zelf besprak deze werken in een aantal zijn brieven, maar er was geen sprake van enige gedetailleerde interpretatie over de achterliggende betekenis van de schilderijen. In Brief 626a/854 (10 of 11 februari 1890), gericht aan de kunstcriticus G.-Albert Aurier, beschrijft Vincent de stoel van Gauguin als "...zijn stoel van donker roodbruin hout, de zitting van groenig stro en op de plaats van de afwezige een kandelaar met brandende kaars en moderne romans."

Behalve door de symbolische achtergronden (hieronder toegelicht) zijn deze schilderijen ook uniek door de manier waarop ze samen worden gepresenteerd, of dat nu gebeurt op een van de zeldzame tentoonstellingen waarop ze samen te zien zijn (in Londen 1968 bijvoorbeeld), of gewoon naast elkaar in een boek. Meestal worden de werken in omgekeerde volgorde getoond en niet op de hierboven afgebeelde manier. Met andere woorden, als de stoel van Gauguin links staat, is het alsof de stoelen zich van elkaar afkeren en duidelijk de vaak botsende karakters van Van Gogh en Gauguin symboliseren. Meestal worden de werken op deze manier gepresenteerd vanwege de vluchtige relatie tussen beide schilders. Als de schilderijen echter zoals hierboven worden gepresenteerd, suggereert dit een andere interpretatie: die van een wederzijds respect tussen de kunstenaars, niet van harte maar toch een oprechte bewondering, ondanks het ongelukkige verloop van hun relatie in ‘Het Gele Huis’ in Arles.

Techniek

Het kleurenpalet van de twee stoelen verschilt zogezegd als dag en nacht. De stoel van Van Gogh is geschilderd met lichtere kleuren, die het daglicht aanduiden, terwijl de stoel van Gauguin in donkerder en somberder tonen wordt weergegeven. Van Gogh zelf geeft een beschrijving van de twee werken: "…dat de laatste twee studies tamelijk grappig zijn. Doeken van 30, een stoel van hout en helemaal geel met rieten zitting op rode plavuizen tegen een muur (bij daglicht). Verder de armstoel van Gauguin, rood en groen, nachteffect, muur en vloer ook rood en groen, op de stoel twee romans en een kandelaar. Op dun doek, met hoge impasto’s” (Brief 571/740: ca. 23 november 1888). William Hardy's boek Van Gogh: The History and Techniques of the Great Masters geeft een verhelderende beschrijving van de toegepaste techniek in De stoel van Vincent met zijn pijp:

De kleur van de compositie van dit werk is gebaseerd op variaties rond de paren van de primaire complementaire kleuren blauw en oranje en rood en groen. Deze zijn in hun pure vorm alleen te zien op een aantal bewust gekozen plaatsen om de toon van de compositie te zetten. Op deze wijze is het gedeelte met het puurste rood op de plavuizen in evenwicht met toetsen groen erboven en nog een streek groen op de dichtstbijzijnde stoelpoot. Van Gogh legt het accent op de structuur door nadrukkelijke lijnen, die er later aan zijn toegevoegd en tot doel hebben de gedeelten met zuivere kleuren in te sluiten. De kracht hiervan vergroot het effect op de voorstelling, maar creëert ook een zekere spanning tussen lijn en kleur. Door de vervorming van het perspectief van de vloer en de stoelpoot drukte Van Gogh zijn stempel op het werk, de nadruk leggend op de subjectiviteit van zijn opvattingen.
De pijp, de zakdoek en de tabak geven dit schilderij een brandpunt, zowel in verhalende als in beeldende zin, met een neutraal wit accent in het centrum van de wisselwerking tussen de koele en warme kleurschakeringen. Het gebruik van blauw om de onderdelen van de stoel neer te zetten versterkt de indruk van een beheerst schetsend vermogen dat de sensitieve aanpak van het schilderij matigt.
De plavuizen zijn geschilderd met golvende penseelstreken die Van Gogh in die tijd vaker toepast op de achtergronden van zijn werk. Korte horizontale en verticale streken wisselen elkaar af in een weefsel van roden, bruinen en groenen. De dikte van de gebruikte verflaag wordt zichtbaar door de zware vegen die de zijkanten van de verfkwast bij elke streek achterlaten.
(pp. 43-44)

Behalve dit gedetailleerde commentaar over de techniek die Vincent in zijn schilderij toepaste, wijst Hardy ook nog op een ander interessant detail: Vincent schilderde dit werk vóórdat hij een deel van zijn oor afsneed, maar voltooide het nadat hij uit het ziekenhuis was ontslagen. In een van de eerste brieven aan zijn broer Theo, nadat hij in het ziekenhuis was opgenomen voor de behandeling van zijn wond, schreef Van Gogh: "Ik heb vandaag weer gewerkt aan het pendant ervan (Gauguin’s stoel), míjn lege stoel, een vurehouten stoel met een pijp en een tabakszak." (Brief 571/740: 17 januari 1889)

Symbolische interpretaties

Zoals eerder gezegd hebben deze twee schilderijen, van alle werken uit Van Gogh’s totale oeuvre, tot enkele van de meest geïnspireerde commentaren geleid wat betreft de symbolische waarde. Symbolische interpretaties van Van Gogh’s werk beslaan een breed spectrum. Een ander schilderij dat een heleboel symbolische interpretaties heeft losgemaakt, is het Stilleven met bijbel. Dit schilderij werd gemaakt in oktober 1885 – kort na de dood van zijn vader, die dominee was. Vincent en zijn vader raakten de maanden voor zijn dood steeds verder van elkaar vervreemd, wat gedeeltelijk kwam door hun botsende persoonlijkheden , maar ook door Vincent’s groeiende minachting voor de religieuze overtuiging van zijn vader. Daardoor heeft dit schilderij duidelijk een symbolische onderstroom: de bijbel staat voor Vincent’s vader en religie in het algemeen en het kleine gele boekje, Emile Zola’s La joie de vivre geeft op subtiele wijze Van Gogh’s voorkeur weer voor Zola’s visies op de bijbel.

Ook de symbolische interpretaties van de schilderijen met de stoelen lijken redelijk recht door zee. Van Gogh’s eigen stoel, eenvoudig en pretentieloos, is een simpele rieten stoel op een vloer met rode plavuizen. Gauguin’s stoel is daarentegen veel sierlijker. Het is daarom niet onredelijk de stoelen te interpreteren als het beeld dat Van Gogh van zichzelf had tegenover zijn visie op Gauguin. Van Gogh verkoos zijn hele leven het gezelschap van arme arbeiders boven dat van mensen met een aristocratische achtergrond. Vincent’s relatie met Paul Gauguin was bijzonder stormachtig en eindigde met het oor-incident (hoewel Van Gogh en Gauguin elkaar tot aan de dood van Vincent sporadisch bleven schrijven). Gauguin’s stoel is veel overdadiger en sierlijker. Het is duidelijk dat Van Gogh zich eerder identificeerde met de hard werkende boeren, die hij zo vaak schilderde, dan met een veel minder wereldse (en mogelijk egoïstische) bon vivant als Gauguin.

Zolang de symbolische uitleg van de twee stoelen zich tot dit niveau beperkt, heeft het commentaar nog vaste grond onder de voeten. Zo nu en dan echter treedt de stroom van symbolische interpretaties buiten haar oevers en verandert in pure (en, zoals sommigen beweren, verkeerde) speculatie. Albert Lubin bijvoorbeeld onderzoekt Van Gogh’s leven en werk vanuit een psychoanalytisch gezichtspunt in zijn boek Stranger on the Earth: A Psychological Biography of Vincent van Gogh. Lubin geeft een ingewikkelde symbolische analyse van deze twee stoelen en richt zich in het onderstaande fragment met name op de stoel van Gauguin:

Zowel het vrouwelijke en moederlijke als het mannelijke en viriele aspect zijn aanwezig in Vincent’s symbolische portret van zijn vriend, Gauguin’s stoel. De royaal gewelfde zitting van de stoel is vrijwel identiek aan de stoel van De wieg, die het royaal gewelfde achterwerk van de vrouwelijke figuur van Madame Roulin bevat. Maar er is een tegenstrijdigheid. Een brandende kaars staat recht overeind op het voorste gedeelte van Gauguin’s stoel met twee moderne romans ernaast. Als we doorborduren op de veronderstelling dat deze schilderijen de belichaming zijn van de twee schilders (er zitten natuurlijk ook andere aspecten aan), wordt de vrouwelijkheid van Gauguin zoals deze in de lijnen van de stoel tot uitdrukking komt, een dekmantel voor een duidelijk mannelijke potentie waardoor Gauguin een vrouw met een penis wordt – de gebruikelijke fantasie van jongetjes die, toen zij ontdekten dat sommige mensen er geen bezitten, vreesden dat hen iets dergelijks zou kunnen overkomen en zich vervolgens ten einde raad inbeeldden dat iedereen er eentje moest hebben. Deze gedachte een beetje verder uitwerkend zou Gauguin in zijn biseksuele rol de haat-liefdeverhouding tot zijn moeder kunnen vertegenwoordigen – een bedreigende fallische moeder van het soort dat vaak wordt ontmaskerd tijdens een psychoanalyse in de onderbewuste fantasieën van mannelijke patiënten die door hun angsten voor vrouwen en hun geslachtdelen een sterke homoseksuele geneigdheid zijn gaan ontwikkelen.(pp.167-68)

Met andere woorden, Albert Lubin ontdekt in de stoel van Gauguin zowel Vincent’s haat voor zijn moeder (er bestaat geen enkel bewijs voor deze extreme bewering) als Van Gogh’s latente homoseksuele verlangen naar Gauguin – een conclusie die Lubin elders in zijn boek als een klaarblijkelijk feit opvoert. Nogmaals, Lubin bevindt zich op veilig terrein als hij Gauguin’s stoel als een “symbolisch portret van zijn vriend” beschrijft, maar hierbuiten bevindt zijn uitleg zich op drijfzand. Zoals Sigmund Freud ooit eens opmerkte: "Soms is een sigaar (in dit geval een kaars) gewoon een sigaar".

Maar hoe ver de interpretaties ook gaan, de schilderijen van de twee stoelen blijven behoren tot Vincent’s meest geliefde en mooiste werken.

1. Jan Hulsker, The New Complete Van Gogh: Paintings, Drawings, Sketches, (p. 376).

De Schilderijen

Vincent's stoel met zijn pijp

De stoel van Gauguin